Sáng 31/1, tại Hà Nội, Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương (CIEM) tổ chức chương trình tập huấn “Các kịch bản điều chỉnh thuế tiêu thụ đặc biệt đối với mặt hàng thuốc lá nhằm thực hiện các mục tiêu phát triển bền vững tại Việt Nam” nằm trong khuôn khổ Dự án “Xây dựng chiến lược điều chỉnh thuế tiêu thụ đặc biệt đối với mặt hàng thuốc lá, góp phần thực hiện các mục tiêu phát triển bền vững của Việt Nam”.
Phát biểu tại chương trình, ông Nguyễn Anh Dương – Trưởng ban Nghiên cứu tổng hợp CIEM cho biết: “Việt Nam có tỷ lệ hút thuốc lá cao thứ 15 trên thế giới theo sát của Bộ Y tế. Mỗi năm trung bình có 40.000 người tử vong vì các bệnh liên quan đến thuốc lá, dự báo năm 2030 sẽ tăng lên 70.000 người/năm nếu các biện pháp phòng chống tác hại thuốc lá hiệu quả không được thực hiện”.
Đặc biệt, đối tượng sử dụng thuốc lá đang có xu hướng trẻ hoá, sử dụng nhiều các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới (thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng, shisa) hiện lại chưa phải đối tượng chịu thuế tiêu thụ đặc biệt. Việc tiếp cận với các sản phẩm thuốc lá ngày một dễ dàng hơn do chưa quy định về việc cấp phép quản lý điểm bán hàng, thuốc lá thế hệ mới có thể được mua bán trên các nền tảng mạng xã hội. Điều tra sử dụng thuốc lá tại 34 tỉnh thành năm 2020 cho thấy, tỷ lệ hút thuốc lá điện tử năm 2020 tăng 18 lần so với năm 2015.
Do vậy, tăng thuế tiêu thụ đặc biệt được khuyến nghị là biện pháp hiệu quả, vừa tăng thu ngân sách nhà nước, vừa hỗ trợ thực hiện các mục tiêu phát triển bền vững của Việt Nam. Tuy thuế tiêu thụ đặc biệt cho thuốc lá được điều chỉnh tăng hai lần trong giai đoạn 2006 – 2016, song tác động đối với việc giảm tiêu dùng thuốc lá chưa đáng kể.
Theo bà Lê Mai Anh – Nghiên cứu viên, Ban Nghiên cứu tổng hợp CIEM thông tin, ý nghĩa của việc thu thuế tiêu thụ đặc biệt nhằm khuyến khích hoặc hạn chế sản xuất, kinh doanh một số hàng hoá, dịch vụ nhất định, đồng thời thể hiện trách nhiệm của người nộp thuế với cộng đồng, môi trường…
Dẫn chứng kinh nghiệm từ một số nước trên thế giới, ví dụ như tại Hàn Quốc – từng là quốc gia có tỷ lệ hút thuốc lá cao nhất (44% nam giới và 27,7% người trưởng thành hút thuốc năm 2012). Sau khi tăng thuế thuốc lá vào năm 2015, tăng giá bán thuốc lá từ 2500 won lên 4500 won, đồng thời tăng thuế thuốc lá với các mặt hàng thuốc lá điện tử, các cảnh báo sức khoẻ bằng hình ảnh thì tỷ lệ người hút thuốc lá ở Hàn Quốc đã giảm mạnh, đặc biệt ở nhóm người trẻ (9,2% năm 2014 xuống 6,3% năm 2016) và nguồn thu ngân sách nhà nước từ thuế thuốc lá cũng tăng 23,8% (khoảng 1,3 tỷ won) trong năm 2016 ngay sau khi tăng thuế tiêu thụ đặc biệt đối với thuốc lá năm 2015. Điều này minh chứng rằng nguồn thu từ thuế thuốc lá là ổn định và có thể dự đoán.
Hay như tại Philippines, được coi là điểm sáng ở châu Á trong việc sử dụng thuế tiêu thụ đặc biệt cho các mục tiêu phát triển bền vững. Việc tăng thuế thuốc lá giai đoạn 2012 – 2015 đã giúp Philippines giảm doanh số bán thuốc lá 28% và giảm 3 triệu người hút thuốc. 50% số thuế tiêu thụ đặc biệt thu được từ sản phẩm thuốc lá và đồ uống ngọt có đường, cũng như 80% số thuế tiêu thụ đặc biệt từ sản phẩm rượu và vaping được sử dụng để tài trợ các dịch vụ chăm sóc sức khỏe. 20% doanh thu thuế tiêu thụ đặc biệt từ rượu và vaping được phân bổ cho phát triển xã hội; 5% doanh thu thuế tiêu thụ đặc biệt từ thuốc lá dùng cho hỗ trợ nông dân trồng thuốc lá chuyển đổi cây trồng. Bên cạnh đó, Philippines còn có các biện pháp ngăn chặn ngành công nghiệp tham gia vào hoạch định chính sách.
Từ những kinh nghiệm quốc tế, bà Lê Mai Anh đề xuất, Việt Nam cần sớm áp dụng thuế hỗn hợp, tăng thuế đối với thuốc lá truyền thống và các mặt hàng thay thế (thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng…). Nên đánh thuế trên giá bán thay vì giá xuất xưởng, tăng thuế với lộ trình phù hợp. Đồng thời phối hợp tuyên truyền, nâng cao nhận thức của người dân về tác hại thuốc lá; đưa ra các biện pháp hạn chế buôn lậu thuốc lá; cân nhắc lại về mức độ tham gia phù hợp của ngành công nghiệp thuốc lá vào quá trình hoạch định chính sách.
Chia sẻ tại chương trình, ThS. Bác sĩ Nguyễn Tuấn Lâm – Chuyên gia của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cũng khẳng định: “Thuế thuốc lá là biện pháp hiệu quả nhất nếu muốn giảm thiệt hại do thuốc lá gây ra”.
Theo đó, nếu giá tăng 10% sẽ giảm tiêu thụ 4% ở các nước phát triển và giảm 5% ở các nước thu nhập thấp hoặc trung bình; khoảng một nửa hiệu quả là giảm lượng và một nửa là bỏ hoặc không bắt đầu hút thuốc. Về lâu dài, hiệu quả có thể còn lớn hơn.
WHO khuyến cáo, mức thuế thuốc lá tối ưu nên chiếm 75% giá bán lẻ, mức trung bình của thế giới hiện là trên 61%. Khi sửa đổi Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt, Việt Nam nên xem xét điều chỉnh tăng thuế tiêu thụ đặc biệt với thuốc lá theo lộ trình từ nay đến 2030 để tiệm cận khuyến cáo của WHO lên 75%. Sau 2030 sẽ tiếp tục điều chỉnh chính sách thuế.
“Việt Nam có thể đạt được ở mức giảm tỷ lệ hút thuốc xuống 36% là khả thi, phù hợp với Chiến lược quốc gia về phòng, chống tác hại của thuốc lá. Song, để đạt mục tiêu phát triển bền vững (SDG), Việt Nam cần có thêm các biện pháp khác như tăng kích cỡ cảnh báo, tăng cường thực thi tốt hơn môi trường không khói thuốc, truyền thông mạnh hơn, tăng cường các biện pháp hỗ trợ cai nghiện thuốc lá…” – Ths. Bác sĩ Nguyễn Tuấn Lâm nhấn mạnh.
